Sarrera
K.a. 480. urtean greziar hiri batzuen koalizioak lidertzat Xerxes Errege handia zuen pertsiar armada boteretsua garaitzea lortu zuen. Hurrengo hamarkadetan Atenas greziar munduko potentzien artean eragin handienekoa bihurtu zen. Haren liderrek jakin izan zuten beren trebetasun politikoa eta beren flota erabiltzen Mediterraneoa mendean hartu zuen itsas inperioa eraikitzeko.
Loratze hori berebiziko eraikuntza programa batean gauzatu zen. Artearen bidez munduari Atenasko demokraziaren dohain parerik gabeak erakusteko ahalegina egiten zen. Loriazko urte horietan, Atenasek Perikles izan zuen lider, garaiko politikarien artean eragin handienekoa. Hark bultzatu zituen hiria berriztatzeko eta edertzeko lanak. Lanik garrantzitsuenek Atenasko esparrurik sakratuena izan zuten ardatz: Akropolia, hiria mendean hartzen zuen harkaitza.
Periklesek garaiko artistarik onenak jarri zituen proiektuan lanean. Haien artean Fidiasek distira propioa izan zuen. Pixkanaka, pertsiarrek hamarkada batzuk lehenago suntsitutako eraikinak berragertzen hasi ziren Akropolian. Berritze programa horren erdigunean Atenea jainkosa zegoen. Jainkosa babeslearen gurtzatik ondo pentsatutako propagandako programa bat abiatu zen, zeinak arkitektura eta erlijioa erabili zituen hiri greziarraren eredu gisa bereizteko.
Ahalegin horiek guztiak indar handiagoz islatu ziren Partenoian, jainkosarentzako benetako luxuzko etxea. Akropolia oro har eta Partenoia partikularrean pertsiarren aurkako garaipenaren ondorioz loratuak, atenastar inperioaren sinbolo ikusgarriak ziren. Eraikuntza eta dekorazioa ardura handiz diseinatu ziren mezu argi bat transmititzeko: garaipena eta hiriaren garapen kulturala Atenearen babesari esker lortu ziren.
Atenearen ohoretan: Partenoia
Jainkosa batek defendatutako greziar hiri bakanetako bat izan zen Atenas. Haren presentzia hiriko bazter guztietan sentitzen zen, eta bereziki Akropolian.
Haren ohoretan, Periklesek Partenoia eraikiarazi zuen. Eraikina Atenearekiko lotura estua zuten gaiekin dekoratu zen, oso jokabide ezohikoa greziar tenpluetan.
Jainkosarekin zuzenean lotutako gaiak bereziki agerikoak ziren frontoietan, tenpluaren bi muturretako goiko erremate triangeluarretan. Haietako bakoitza Atenea protagonista zuen mito banarekin apaindu zen. Mendebaldean jainkosak eta Poseidonek Atenasko lurraldea, Atika, kontrolatu nahian izan zuten elkarren arteko borroka irudikatu zen. Ekialdeko frontoian jainkosaren jaiotza zizelkatu zen.
Atenearen jaiotza
Partenoiaren Ekialdeko frontoian Atenearen jaiotza mirarizkoa irudikatzen zen. Jainkosa helduta eta bere aita Zeusen buruarekin armatuta jaio zen. Zoritxarrez, Zeus eta Atenea agertu behar ziren erdiko multzoa galdu egin da. Frontoia berreraikitzeko ahalegin ugariek berresten dute 20 eskultura baino gehiagok osatzen zutela.
Uste da Zeusen ezkerraldean eta eskuinaldean Atenea eta Hefesto agertzen zirela. Erdiguneko multzo hori inguratuz gainerako olinpiar jainko-jainkosak egonik izango ziren. Greziar mitologiaren arabera, Olinpoko jainko-jainkosa guztiak egon ziren presente Atenearen jaiotzan.
Afrodita eta Dione deritzen figurak Partenoiaren ekialdeko fatxadaren iparraldeko izkinan ezarrita zeuden. Frontoia zoruko mailatik 10 metro baino gehiagoko alturan zegoen, eta eskulturak marko arkitektoniko batean ahokatuta geratzen ziren. Haiei behetik behatzea ahalbidetzen zuten baliabide soilak erabili zituzten eskultoreek. Kasu horretan, Afrodita Dioneren aldera etzanda dago. Dionek Afroditari ozta-ozta eusten dio. Hain zuzen ere, eraikinaren erlaitzean agertzen dela dirudi, guri goitik begiratzeko. Afrodita, berriz, etzanda dago, baina gorputza pixka bat aurreraka itzulita. Horrela, bi figurak hobeto ikus zitezkeen behetik. Bestalde, figurek frontoiaren forma triangeluarrera egokitu behar zuten. Horregatik, Afrodita eta Dionek triangelu bat deskribatzen dutela dirudite.
Afrodita eta Dione multzo dekoratiboaren zati txiki bat baino ez ziren. Hura osatzen zuten 20 baino gehiago eskulturetako gehienak galdu egin dira. Erdiguneko eszenari lagunduz, badirudi Olinpoko jainko-jainkosak biltzen zirela, familiatan batuta. Horregatik, Afrodita haren ama Dioneren ondoan ageri da hemen.
Afrodita sedukzioaren eta edertasunaren greziar jainkosa izan zen. Ikusle guztiok hori ulertzeko, Partenoiko eskultoreek pose probokatzaile eta iradokitzaile batean irudikatu zuten. Soinekoaren azpian haren gorputza ikus dezakegula dirudi. Horretarako eskultoreak oihala bustita balego eta gorputzari itsatsiko balitzaio bezala irudikatu du. Posea osatzeko, Afroditak soinekoari erortzen uzten dio eskuineko sorbalda erakusteko.
Erekteiona eta Kariatideak
Denok entzun dugu Partenoiaz hitz egiten baina seguru asko gutxik ezagutzen dugu Erekteiona. Hala ere, antzinako atenastarrentzat hura zen Akropoliaren harkaitzaren gainean altxatutako tenplurik sakratuena. Hartan hiriko jainko-jainkosa garrantzitsuenak gurtzen ziren. Baina han, batez ere, Atenearen estatua gurtzen zen.
Erekteionean hiriko gurtzarik zaharrenak biltzen ziren, Atenearen figurak batuta. Han zegoen Atenasko lehen erregearen hilobia, Zekrope zeritzonarena. Han zegoen Erekteoren hilobia ere, zeina atenastarrek uren jainkoarekin erlazionatzen zuten, Poseidonekin. Iparraldeko Atarian jainko horrek egindako mirarietako baten aztarnak ikusten dira. Mitologiak kontatzen duenez, Atenas eta Poseidon Atenasko lurraldea, Atika, kontrolatzeko borrokatu ziren elkarren aurka. Bakoitzak mirari bana egin zuen. Poseidonek bere hiruhortzekoa jaurti zuen eta zoruan iltzatzean ur gaziko putzu bat sorrarazi zuen. Erekteionean, hiruhortzekoak zeharkatutako sabaiko zuloa ikus zitekeen eta baita putzua ere zoruan. Ateneak, berriz, harkaitzetik beretik olibondoa sorrarazi zuen. Hura ere Erketeionean zegoen; justu mendebaldeko fatxadaren atzean. Barruan, tenpluak Atenasko hainbat heroi mitikoren ohorezko aldareak zituen, Poseidon, Hefesto eta Atenearen ohorezkoez gain.
Atenea Poliasen Antzinako Tenplua
K.a. V. mendearen hasieran, Xerxesek, pertsiar Errege Handiak, Akropoliaren eraikinak zimenduetaraino suntsitu zituen. Lekua birrintzean, bereziki grinatsu aritu ziren Atenea Poliasen Tenpluaren aurka (Atena Poliasek polisko Atenea esan nahi du, hirikoa). Tenplu hori hiriaren bihotz erlijiosoa zen. Hamarkada askoan, erraustutako hondakin haiek han utzi ziren, denen bistan, gertatutakoaren oroigarri.
Atenastarrek tenplua ez zutela berreraikiko zin egin zuten, hondakinak Atenasen garaipenaren lekuko bihurtuz. Horrela, Akropolia edertzea erabaki zenean, antzinakoaren ondoan Atenearentzat tenplu berria eraiki zuten atenastarrek. Tenplu berri hori Erekteiona izan zen.
Akropoliko eraikin guztien artean, Erekteionak arreta ematen du Kariatideen Atariarengatik. Zutabe gisa funtzionatzen duten sei emakumeren figurak eusten dioten atari bat da, sabaiari eusten diona. Eraikinaren hegoaldean dago kokatua, justu aurrez aurre dagoen Partenoiari begira. Hain zuzen ere, bi eraikin horien artean antzinako tenpluaren hondakinak ikus zitezkeen. Hain berezia den atari horretaz oso gutxi dakigun arren, litekeena da antzinako tenpluaren eta berriaren arteko konexiorako balio izatea. Are Ateneako aldarearekin ere izan zezakeen harremanik; Erekteionaren eta Partenoiaren arteko terrazan zegoen hura.
Gaur egun, oraindik ere, eztabaidagai izaten jarraitzen dute Erekteionaren Atariari eusten dioten figurak. Batetik, ez dakigu nondik eratorria den kariatide hitza. Bestetik, ez dakigu nor irudikatzen dituzten figura horiek. Hainbat teoria daude horren inguruan. Zabalduenaren arabera, Atenearen ohoretan egindako prozesioetan buru gainean saskiak zeramatzaten apaiz emakumeak izan daitezke. Badirudi saskietan sakrifizio erritualetarako behar ziren tresnak eramaten dituztela.
Sei dira Ereketeioneko dontzeilak (Museoan haietako baten kopia ikus daiteke). Atenasko antzinako jantzia dute soinean, peploa. Zutik ageri dira, zango bat pixka bat tolestuta. Hiruk eskuineko zangoa dute tolestuta eta beste hirurek ezkerrekoa. Lehen begiratuan berdinak badirudite ere, soinekoen formarengatik bereizteaz gain, bakoitzak bere orrazkera du.
Artemisa eta Brauroneiona
Akropolira sartu ahala, eskuinaldean Brauroneion zeritzon tenplua aurkitzen zuen bisitariak. Artemisa jainkosari eskainita zegoen. Ez zuen greziar tenpluen ohiko forma. Atari batera irekitzen zen patio bat zen, Π greziar letraren forma zuten alboko bi hegal zeuzkana.
Brauroneionean Artemisa jainkosa gurtzen zen emakume haurdunen eta dontzeila ezkongaien babesle gisa. Emakumeak jainkosaren babesa eskatzera joaten ziren santutegira. Ordainean, eskaintza ugari egiten zizkioten. Oihalak, soinekoak edo bestelako produktu bereziki femeninoak izaten ziren eskuarki. Akropolian aurkitutako dokumentazioak urrezko eta zilarrezko dohaintzen berri ere ematen du.
Greziar emakume gazteen helduarorako iragatearekin erlazionatutako jainkosa zen Artemisa. Ezkongai izateko adinera iritsi aurretik, 10 eta 14 urte artean gutxi gorabehera, jainkosa zerbitzatu zezaketen apaiz emakume gisa. Emakume gazte horiei arktoi zeritzen (hartz emeak). Tenpluko beren betebeharrak betetzeaz gain, jainkosaren jaialdian parte hartzen zuten. Dantzetan aritzen ziren eta lehiaketetan parte hartzen zuten.
K.a. IV. mendean, Praxitelesek botozko eskultura bat zizelkatu zuen Artemisa Brauroniaren santutegirako. Estimu handia izan zuen eskultura horrek antzinaroan. Luzaz uste izan da Gabiesko Diana atenastar eskultoreak zizelkatutako lan horren kopia bat zela.
Erromatarrek Diana zeritzoten Artemisari. Ehizaren eta izadi basaren jainkosa zen. Ehizara zihoanean, lasterka egiteko aukera ematen zion tunika labur batez janzten zen. Hemen, soineko horren gainean belaunetaraino iristen zaion mantua jartzen ari da. Braurongo haren gurtzarekin erlazionatzen zen mantua da. Fibula batez lotzen da eskuineko sorbaldaren gainean. Garaiko kontaketen arabera, azafraiaren kolorez tindatuta zegoen.
