Sarrera
K.a. IV. mendearen amaieran, greziar munduan eragina izan zuten gertakari politikoek, bereziki Alexandro Handiaren konkistek, aldaketa handia ekarri zioten jende haren bizitzari. Artean eta kulturan isla izan zuen aldaketa horrek, jakina.
Konkistek funtsezko aldaketa eragin zuten, lehenik, botere politikoaren banaketan, Asia Txikiko hirietarantz jo baitzuen, eta han egin ziren garaiko maisulanak. Artean modu erabakigarrian eragingo zuen beste faktore bat Erromak mapa politikoan izandako gorakada progresiboa izan zen.
Garai berri hori, Garai Helenistikoa deritzona, luzea eta anitza, garatu zen esparrua bezala, giltzarri diren bi dataren artekoa da. Lehen data Alexandro Handiaren heriotzarena izan zen, K.a. 323. urtea. Bigarrena Erromak Mediterraneoko arroa mendean hartzea ezin eragotzizkoa bihurtu zenekoa da, Ajaccioko Guduarena, K.a. 31. urtean.
Antzerki-pentsamoldea
Historiaren eta greziar artearen aurreko garaietan, hala dramak nola komediak funtsezko rola izan zuten komunitatearen ezinegonen adierazpenean. Antzinako Komedia, –Aristofanesena adibidez, K.a. V. mendetik IV.era arte– une bakoitzean polisari kezka eta antsietatea eragiten zieten gertakarietan eta inguruabarretan oinarritzen zen. Bizi zen lekuaren eta garaiaren unea eta gizarte egoera zituen, funtsean, ardatz.
Komedia Berria, aldiz, gaiak, pertsonaiak eta agertokiak zabaltzen hasi zen, greziar munduaren globalizazioaren ondorioz. Obrak unibertsalago bihurtu ziren, eta ondorioz berdin uler zitezkeen Atenasen zein Alexandrian. Gaur egungo ikuspegitik begiratuta, bazirudien bizitzak berak imitatzen zuela antzerkia eta ez, iraganean gertatzen zen bezala, alderantziz.
Lisipo izan zen antzerki-pentsamolde berri horri adierazpena ematen lehena. Hark, bere tailerrarekin batera, gizaki helenistikoaren ezinegon berriei perfekzioz egokitzen zitzaizkion gaiak garatzen asmatu zuen. Batetik, erretratu dramatikoa sortu zuen; psikologikotik antzirudi fisikotik baino gehiago zuen antzezpen bat, gizabanakoaren dramak azaleratzen zituena, Alexandro Handiaren erretratu bikainetan, adibidez. Horrez gain, modan jarri zuen multzo eskultoriko historikoak sortzea, ataka bereziki zailetan zeuden heroiak irudikatuz. Azkenik, Lisipo ospetsu egin zuen figura eskergak sortu izanak, hala nola Rodasko Kolosoa ezaguna, greziar munduan ordura arte ezarritako kanon guztiak gainditzen zituen tamaina zeukan obra.
Sileno eta Dioniso Umea
Lisipo Sikiongoa, K.a. IV. mendeko eskultorea, pentsamolde helenistiko berrirako bidearen urratzailetzat jotzen da, nahiz eta haren ibilbidea azken klasizismoaren barruan sartzen den. Badirudi hark sortu zuela Sileno Dionisio umeari eusten erakusten duen jatorrizko multzoa, zeina kopia helenistiko eta erromatarren bidez baino ez dugun ezagutzen.
Artistak ezarritako berrikuntzak hainbat alderditan nabaritzen dira. Lehenik, gaian. Sileno, satiro bat eta gainera zaharra, ez zen oso gai erabilia izan arte klasikoan. Ezta umeak ere. Eta irudikatu zirenean (Hermes Dionisio umearekin lanean adibidez) ez ziren modu naturalistan landu. Hain zuzen ere hala umearengan nola Silenorengan bete-betean ageri den naturalismo hori da berrikuntzen arteko beste bat. Azkenik, bi pertsonaien posea ere garaiko beste berrikuntza bat da. Bietako inork ere ez digu begiratzen. Eta gu, haiei begiratu baino gehiago, irudi luke eszena intimo eta oso pertsonal bat espiatzen ari garela.
Pergamo
Alexandro Handia hil ondoren, mazedoniar erregeak bere kanpaina militarretan metatutako altxorraren zati bat Lisimakoren esku geratu zen, zeina haren jeneraletako bat zen. Altxorra babesteko, Lisimakok Pergamoko Akropolian utzi zuen, Filetero zeritzon konfiantzako gizon batek zainduta. Baina Fileterok bere planak zeuzkan. Lehenik, Lisimakoren etsai Seleukoren bandora iragan zen, eta gero, pixkanaka, bere hiriarentzako autonomia irabazi zuen. Fileterok dinastia bat inauguratu zuen azkenean, zeinak haren oinordeko Atalo I.aren izena hartu zuen.
Atalo dinastiako erregeek Pergamoko mugak zabaldu zituzten eta hiria Garai Helenistikoko eragin handieneko erresuma bihurtu zuten. Eragin handikoa ez ikuspegi politikotik soilik, baita artistiko-kulturaletik ere. Pergamok antzinaroko bigaren liburutegi onena izan zuen, Alexandriakoaren ondoren, eta artearen forma berri bat modan jarri zuen eskola artistiko bat sortu zuen, pergamoar barrokoa deritzona.
Zeusen Aldarea Atena Erraldoien aurka borrokan
Pergamoko erresumak faktore askori esker lortu zuen bere mugak eta eragina zabaltzea. Horien artekoak izan ziren Asia Txikia setiatzen zuten galaziar tribuen aurkako garaipen militarrak. Atalidar erregeak galaziarren aurkako gerraren aitzindari bihurtu ziren eta monumentu ugari eraiki zituzten beren garaipenak ospatzeko. Horien arteko garrantzitsuena Zeusi eskainitako Aldare Handia da, K.a II. mendearen amaieran eraikiarazia hiriko Akropolian.
Aldare baderitzo ere, tenplu oso bat zen eta barruan sakrifizioetarako aldare bat zeukan. Multzoa behealde ia karratu baten gainean eraiki zen (33 x 34 metrokoa), kanpoaldean friso jarraitu batez dekoratua, 100 metro baino gehiago luze eta 2,30 metroko alturakoa. Friso horretan greziar munduko gudu mitologiko guztien arteko ospetsuena irudikatu zen: Gigantomakia, Gigante eta Olinpoko jainko-jainkosen arteko guda. Gaiak galaziarren aurkako gerrak sinbolizatzen ditu, Giganteak etsaiekin identifikatuz eta jainko-jainkosak Pergamoko errege-erreginekin berekin.
Baina beharbada friso honetan inpaktu handiena eragiten duena da figurak nola zizelkatuta dauden. Hari begiratzean, begien bistakoa egiten zaigu guda batean bete-betean murgilduta gaudela. Dena mugitzen da. Eta mugitzen da modu esajeratuan. Pertsonaia guztiek lerro diagonaletan kokatzen dira, figurak beren artean konektatuta. Anatomiak handitu egiten dira eta borrokaren muturreko tentsioan aurkezten dira; batzuetan jarrera ezinezkoetan. Eta, batez ere, garaituek sufritu egiten dute. Haien aurpegiak –kontserbatzen direnak– eskultoreak argien eta itzalen, irtendako eta ilunean hondoratutako guneen arteko etengabeko joko batez adierazten duen larrimin batez beteta daude.
Museoan berregindako panelek, ezkerretik eskuinera, irudikatzen dute Alzioneo, giganteetako bat, zeinari Atenearen sugeak kosk egiten dion; Eriktonio. Ondoren, Atenea jainkosa ageri da, Medusaren burua bularrean duela. Harengana hurreratzen da, hegan, Nike, Garaipena, zeinak gogorarazten digun nork irabaziko duen borroka hau. Haren azpian Giganteen ama dago, Gea, sufritzen seme-alabek izango duten patuaren berri jakinda. Bigarren panelean gigante bat lurrera erori da, erdian ageri den Zeusen tximistak izterrean zaurituta. Haren azpian, beste gigante bat, sorbalda dislokatuta duela Olinpoko erregearekin borrokatu ondoren. Eskuineko muturrean Giganteen erregea ikusten da, Porfirion, pertsonaia mitologiko horiengan ohikoak diren suge-zangoekin.
Bi panel horiek monumentuaren ekialdeko partean zeuden ezarrita. Imajina dezagun orain, une batez, Aldareko terrazara iristen egunsentian, etengabe aldatuz eszena benetan mugitzen delako irudipena sortuko lukeen argiarekin, pertsonaia guztiak bizirik baleude bezala. Hain zuzen ere, dinamismo erabateko eta sentsazioz bete hori izan zen Pergamoko estiloa ondoen definitu zuen ezaugarria. Atenas klasikotik zeharo urrun dagoen zizelkatzeko modu bat.
Lan metodoak
Antzerki-pentsamolde berri hori agerian zuten eskulturak sortzea ez zen lan erraza eskultoreentzat. Oro har, nahiago izaten zen brontzezko ekoizpena, konposiziorako askatasun gehiago ematen zuelako. Hala ere, gureganaino iritsi diren gehienak marmolezko eskulturak dira, berrerabiltzeko brontzezkoak baino askoz ere zailagoak.
Konposizio konplexu eta dinamikoekiko gustuak marmola lantzeko modu berri batera eraman zituen eskultoreak. Ordura arte, eskultura bloke bakarretik erauztea izan zen normala. Baina eskultura berrietan proiektatutako elementuen kopuru handiak beharrezkoa bihurtzen zuen, materialetan alferrikako gasturik ez egiteko, beste modu batez jokatzea. Eta horrela hasi ziren eskultura handiak eta multzo eskultorikoak zatika zizelkatzen, pertsonaia edo zati nabarmenenak bereizita.
Garai Helenistikoko eskultura ospetsuenetako asko horrela egin ziren, horien artean Vatikanoko Laokoon eta Samotraziako Garaipena.
Samotraziako Garaipena
Beharbada greziar artearen eskulturarik ospetsuenetako bat dena ere, Samotraziako Garaipena, mundu helenistikoaren antzerki-pentsamoldearen adibide perfektua da. Hartan, guztia xehetasun handiz kalkulatu da ikuslearengan emoziozko erantzun bat eragiteko.
Nike, Garaipenaren jainkosa, itsasontzi baten brankaren antzera altxatzen zen oinarriaren gainean, Jainko-jainkosa Handien Santutegiaren mutur batean, Samotrazia uharte urrunean. Mutur hori iniziatuen ibilbidearen amaiera zen eta han altxatzen zen Nike, itsasoari begira, haren irudikapenaren handitasuna nabarmendu baino egiten ez zuen parerik gabeko agertoki batean.
Gerrako itsasontziaren brankan, Nikek zerutik jaitsi berria zirudien. Oin bat karelean bermatuta, bestea oraindik ere airean. Haren arroparen eta zangoen inguruan itsasoko haizea pilatuta, eta hezetasuna haren zilborra ikusgai bihurtzen oihala zeharkatuz. Nike lau haizeetara iragartzen ari da itsas garaipen bat, nahiz ez dakigun zein.
Eskultura berebizikoa baldin bada ikuspegi artistikotik, ez da gutxiagorako ikuspegi teknikotik ere. Hala figura nola oinarria piezaka egin ziren. Oinarria, Lartosko rodastar marmol grisezko blokeen ilaratan. Estatuarentzat Paros uharteko askotariko marmolak erabili ziren, heleniar munduko onenak kontsideratuak. Batetik, gorputza zizelkatu zen bustoarekin; bestetik, burua; eta modu independentean hegal, beso eta oin bakoitza, baita haren atzetik, haizeak eramana, flotatzen duen oihala ere. Elementu independente horietako bakoitza ahokatzea, horrez gainera Garaipenak egindako pisuaren indarrak bere kabuz itsasontzi forma duen oinarria osatzen zuten ilaren bultzadei eusten ziola, guretzat ezezagunak diren artista helenistiko horien lorpen liluragarria izan zen.